Bitcoin: Một thí nghiệm tư duy về giá trị neo của thế hệ tiền tệ tiếp theo

Giới thiệu

Tiền tệ là một trong những phát minh sâu sắc và xây dựng sự đồng thuận nhất trong quá trình văn minh nhân loại. Từ trao đổi hàng hóa đến tiền kim loại, từ bản vị vàng đến tiền tín dụng có chủ quyền, sự phát triển của tiền tệ luôn đi kèm với những thay đổi về cơ chế ủy thác, hiệu quả giao dịch và cấu trúc quyền lực. Ngày nay, hệ thống tiền tệ toàn cầu đang phải đối mặt với những thách thức chưa từng có: phát hành quá mức tiền tệ, khủng hoảng ủy thác, nợ công xấu đi và những cú sốc địa kinh tế do sự bá quyền của đồng đô la Mỹ gây ra.

Sự ra đời của Bitcoin và sự mở rộng ảnh hưởng liên tục của nó đã buộc chúng ta phải suy nghĩ lại: Bản chất của tiền tệ là gì? "Mỏ neo giá trị" trong tương lai sẽ có hình thái nào?

"Bản chất mang tính cách mạng của Bitcoin không chỉ nằm ở công nghệ và thuật toán của nó, mà còn ở thực tế rằng đây là hệ thống tiền tệ 'từ dưới lên' đầu tiên trong lịch sử loài người do người dùng thúc đẩy và đang thách thức mô hình thiên niên kỷ về phát hành tiền tệ do nhà nước lãnh đạo."

Bài viết này sẽ xem xét quá trình tiến hóa lịch sử của các mỏ neo tiền tệ, chỉ trích tình thế tiến thoái lưỡng nan của hệ thống dự trữ vàng hiện tại, phân tích sự đổi mới kinh tế và những hạn chế của Bitcoin, khám phá thí nghiệm tư duy về Bitcoin như một mỏ neo giá trị tương lai và mong đợi nhiều con đường tiến hóa có thể có của hệ thống tiền tệ toàn cầu.

I. Quá trình tiến hóa lịch sử của các mỏ neo tiền tệ

1. Trao đổi hàng hóa và sự ra đời của tiền tệ hàng hóa

Các hoạt động kinh tế đầu tiên của loài người chủ yếu dựa trên mô hình "trao đổi hàng hóa". Hai bên tham gia giao dịch phải có chính xác những mặt hàng mà bên kia cần. "Sự trùng hợp của nhu cầu kép" này đã hạn chế rất nhiều sự phát triển của sản xuất và lưu thông [1]. Để giải quyết vấn đề này, các hàng hóa có giá trị được chấp nhận rộng rãi (như vỏ sò, muối, gia súc, v.v.) dần trở thành "tiền tệ hàng hóa", đặt nền tảng cho các loại tiền tệ kim loại quý sau này.

2. Bản vị vàng và hệ thống thanh toán toàn cầu

Trong xã hội văn minh, vàng và bạc trở thành những vật ngang giá chung mang tính đại diện nhất do các đặc tính tự nhiên của chúng như khan hiếm, dễ phân chia và khó bị giả mạo. Các đế chế cổ đại như Ai Cập cổ đại, Ba Tư, Hy Lạp và La Mã đều sử dụng tiền tệ kim loại làm biểu tượng của quyền lực quốc gia và sự giàu có xã hội.

Đến thế kỷ 19, bản vị vàng đã được thiết lập trên toàn cầu và tiền tệ của nhiều quốc gia được gắn với vàng, đạt được sự chuẩn hóa trong thương mại và thanh toán quốc tế. Anh chính thức thiết lập bản vị vàng vào năm 1816 và các nền kinh tế lớn khác dần dần làm theo. Ưu điểm lớn nhất của hệ thống này là "mỏ neo" tiền tệ rõ ràng và chi phí tin cậy giữa các quốc gia thấp, nhưng nó cũng khiến nguồn cung tiền bị hạn chế bởi dự trữ vàng và khó hỗ trợ cho sự mở rộng của công nghiệp hóa và nền kinh tế toàn cầu hóa (như "tình trạng thiếu vàng" và khủng hoảng giảm phát) [2].

3. Sự trỗi dậy của tiền tệ tín dụng và tín dụng có chủ quyền

Trong nửa đầu thế kỷ 20, hai cuộc chiến tranh thế giới đã tác động hoàn toàn đến hệ thống bản vị vàng. Năm 1944, hệ thống Bretton Woods được thành lập, với đồng đô la Mỹ được neo theo vàng và các loại tiền tệ chính khác được neo theo đồng đô la Mỹ, hình thành nên "bản vị đô la". Năm 1971, chính quyền Nixon đơn phương tuyên bố tách đồng đô la Mỹ khỏi vàng và các loại tiền tệ có chủ quyền toàn cầu chính thức bước vào kỷ nguyên tiền tệ tín dụng. Các quốc gia phát hành tiền tệ dựa trên tín dụng của chính họ và điều chỉnh nền kinh tế thông qua việc mở rộng nợ và chính sách tiền tệ.

Tiền tệ tín dụng mang lại sự linh hoạt lớn và không gian tăng trưởng kinh tế, nhưng nó cũng ẩn chứa những nguy cơ tiềm ẩn của khủng hoảng niềm tin, siêu lạm phát và cung tiền quá mức. Các nước thế giới thứ ba đã nhiều lần rơi vào khủng hoảng tiền tệ địa phương (như Zimbabwe, Argentina, Venezuela, v.v.), và ngay cả các nền kinh tế mới nổi như Hy Lạp và Ai Cập cũng đang phải vật lộn với khủng hoảng nợ và biến động tỷ giá hối đoái[2].

II. Thế tiến thoái lưỡng nan thực sự của Hệ thống dự trữ vàng

1. Sự tập trung và tính mờ đục của dự trữ vàng

Mặc dù bản vị vàng đã trở thành lịch sử, vàng vẫn là một tài sản dự trữ quan trọng trên bảng cân đối kế toán của các ngân hàng trung ương của nhiều quốc gia. Hiện tại, khoảng một phần ba dự trữ vàng chính thức của thế giới được lưu trữ trong các kho tiền của Ngân hàng Dự trữ Liên bang New York, Hoa Kỳ. Sự sắp xếp này xuất phát từ lòng tin của hệ thống tài chính quốc tế vào an ninh kinh tế và quân sự của Hoa Kỳ sau Thế chiến II, nhưng nó cũng mang đến những vấn đề đáng kể về sự tập trung và sự thiếu minh bạch.

Ví dụ, Đức đã từng tuyên bố rằng họ sẽ vận chuyển một phần dự trữ vàng của mình trở về nước từ Hoa Kỳ. Một trong những lý do là sự mất lòng tin vào các tài khoản kho bạc của Hoa Kỳ và việc không tiến hành kiểm kê tại chỗ trong thời gian dài. Liệu các tài khoản kho bạc có phù hợp với dự trữ vàng thực tế hay không là điều khó khăn đối với thế giới bên ngoài. Ngoài ra, sự gia tăng của các sản phẩm phái sinh như "vàng giấy" đã làm suy yếu thêm sự tương ứng giữa "vàng sổ sách" và vàng vật chất.

2. Các thuộc tính không phải M0 của vàng

Trong xã hội hiện đại, vàng từ lâu đã mất đi các thuộc tính của tiền tệ lưu thông hàng ngày (M0). Các cá nhân và doanh nghiệp không thể trực tiếp thanh toán các giao dịch hàng ngày bằng vàng và thậm chí còn khó nắm giữ và chuyển nhượng trực tiếp vàng vật chất. Vai trò chính của vàng là một phương thức thanh toán giữa các quốc gia có chủ quyền, dự trữ tài sản lớn và các công cụ phòng ngừa rủi ro thị trường tài chính.

Các giao dịch vàng quốc tế thường liên quan đến các quy trình thanh toán phức tạp, thời gian trì hoãn dài và chi phí bảo mật cao. Hơn nữa, tính minh bạch của các giao dịch vàng giữa các ngân hàng trung ương cực kỳ thấp và việc kiểm tra tài khoản phụ thuộc vào sự xác nhận đáng tin cậy của các tổ chức tập trung. Điều này khiến vai trò của vàng như một "mỏ neo giá trị" toàn cầu ngày càng mang tính biểu tượng hơn là giá trị lưu thông thực sự.

III. Đổi mới kinh tế và những hạn chế thực sự của Bitcoin

1. "Mỏ neo thuật toán" và các thuộc tính tiền tệ của Bitcoin

Kể từ khi ra đời vào năm 2009, các đặc điểm của Bitcoin về tổng khối lượng không đổi, tính phi tập trung và bản chất minh bạch và có thể xác minh đã thúc đẩy một vòng suy nghĩ mới về "vàng kỹ thuật số" trên toàn thế giới. Quy tắc cung cấp của Bitcoin được viết vào thuật toán và không ai có thể thay đổi tổng giới hạn trên là 21 triệu đồng. Sự khan hiếm "neo giữ theo thuật toán" này tương tự như sự khan hiếm vật lý của vàng, nhưng minh bạch và triệt để hơn trong kỷ nguyên Internet toàn cầu.

Tất cả các giao dịch Bitcoin đều được ghi lại trên blockchain và bất kỳ ai trên thế giới đều có thể xác minh công khai sổ cái mà không cần dựa vào bất kỳ tổ chức tập trung nào. Về mặt lý thuyết, thuộc tính này làm giảm đáng kể rủi ro "giá trị sổ sách không khớp với vật thể vật lý" và cũng cải thiện đáng kể hiệu quả và tính minh bạch của hoạt động thanh toán bù trừ và thanh toán[3].

2. Con đường khuếch tán "từ dưới lên" của Bitcoin

Bitcoin về cơ bản khác với các loại tiền tệ truyền thống: các loại tiền tệ truyền thống được chính quyền nhà nước phát hành và quảng bá "từ trên xuống dưới", trong khi Bitcoin được người dùng tự phát "từ dưới lên trên" và dần dần lan rộng đến các doanh nghiệp, tổ chức tài chính và thậm chí là các quốc gia có chủ quyền.

Người dùng trước, tổ chức sau: Bitcoin lần đầu tiên được một nhóm những người đam mê công nghệ tiền điện tử và những người theo chủ nghĩa tự do áp dụng một cách tự phát. Với việc tăng cường hiệu ứng mạng lưới, giá cả tăng và các kịch bản ứng dụng mở rộng, ngày càng nhiều cá nhân, doanh nghiệp và thậm chí cả các tổ chức tài chính bắt đầu nắm giữ tài sản Bitcoin.

Thích ứng thụ động theo quốc gia: Một số quốc gia đã chỉ định Bitcoin là tiền tệ hợp pháp và một số quốc gia đã chấp thuận các sản phẩm tài chính liên quan đến Bitcoin, cho phép các tổ chức và công chúng tham gia vào thị trường Bitcoin thông qua các kênh tuân thủ. Cơ sở người dùng Bitcoin và sự chấp nhận của thị trường đã thúc đẩy các quốc gia có chủ quyền thụ động chấp nhận hình thức tiền tệ mới này.

Mở rộng không biên giới toàn cầu: Hiệu ứng mạng lưới của Bitcoin đã phá vỡ ranh giới có chủ quyền. Cho dù ở các quốc gia phát triển hay thị trường mới nổi, một lượng lớn người dùng đã tự phát áp dụng Bitcoin vào cuộc sống hàng ngày, dự trữ tài sản và chuyển tiền xuyên biên giới của họ.

Sự thay đổi mang tính lịch sử này cho thấy việc Bitcoin có thể trở thành một loại tiền tệ toàn cầu hay không không còn phụ thuộc hoàn toàn vào "sự chấp thuận" của nhà nước hoặc tổ chức mà phụ thuộc vào việc có đủ người dùng và sự đồng thuận của thị trường hay không.

Giác ngộ về bối cảnh tiền tệ trong tương lai:

- Khả năng tách biệt quyền lực và tiền tệ: Tiền tệ không còn nhất thiết phụ thuộc vào quyền lực nhà nước nữa mà có thể là nhờ Internet, thuật toán và sự đồng thuận của người dùng toàn cầu.

- Sự hỗ trợ của nhà nước trở thành "lớp kem trên chiếc bánh": Bitcoin có thể trở thành một loại tiền tệ toàn cầu hay không không còn phụ thuộc hoàn toàn vào sự hỗ trợ về mặt lập pháp của các thể chế nhà nước nữa, miễn là có đủ người dùng và sự công nhận của xã hội.

- Những thách thức mới về chủ quyền: Các quốc gia có chủ quyền có thể phải thích nghi hoặc thậm chí chấp nhận thụ động tác động của "tiền tệ tự chủ của người dùng" trong tương lai.

Phê bình và suy đoán:

- Những hạn chế và rủi ro của quyền tự chủ của người dùng: Nếu không có sự chứng thực của chủ quyền, làm sao để quản lý các rủi ro như biến động cực độ, khó khăn trong quản lý và các sự kiện "thiên nga đen"?

- Liệu "từ dưới lên" có thể đối phó với các cuộc khủng hoảng toàn cầu không? Khi phải đối mặt với các cuộc khủng hoảng tài chính có hệ thống hoặc các cuộc tấn công công nghệ trên quy mô lớn, liệu một hệ thống tiền tệ không có sự phối hợp trung tâm có dễ bị tổn thương hơn không?

- Phân phối lại quyền lực: Bitcoin có thực sự "phi tập trung" không? Hay các trung tâm đầu sỏ mới sẽ xuất hiện?

3. Những hạn chế và chỉ trích thực tế

Mặc dù Bitcoin mang tính cách mạng về mặt lý thuyết và công nghệ, nhưng nó vẫn có nhiều hạn chế trong các ứng dụng thực tế:

- Biến động giá lớn: Giá Bitcoin cực kỳ dễ bị ảnh hưởng bởi tâm lý thị trường, tin tức chính sách và cú sốc thanh khoản, và phạm vi biến động ngắn hạn lớn hơn nhiều so với các loại tiền tệ có chủ quyền.

- Hiệu quả giao dịch thấp và tiêu thụ nhiều năng lượng: Chuỗi khối Bitcoin xử lý số lượng giao dịch hạn chế mỗi giây, thời gian xác nhận dài và cơ chế bằng chứng công việc tiêu thụ nhiều năng lượng.

- Sự phản kháng của chủ quyền và rủi ro về quy định: Một số quốc gia đã áp dụng thái độ tiêu cực hoặc thậm chí là đàn áp đối với Bitcoin, dẫn đến sự phân hóa của thị trường toàn cầu.

- Phân phối của cải không đồng đều và các rào cản kỹ thuật: Những người dùng Bitcoin ban đầu và một số ít người dùng lớn kiểm soát một số lượng lớn Bitcoin và của cải được tập trung cao độ. Ngoài ra, người dùng thông thường cần một ngưỡng kỹ thuật nhất định để tham gia và dễ gặp phải các rủi ro như gian lận và mất khóa riêng tư.

IV. Điểm giống và khác nhau giữa Bitcoin và vàng: một thí nghiệm tư duy như một mỏ neo giá trị tương lai

1. Quá trình chuyển đổi lịch sử về hiệu quả và tính minh bạch của giao dịch

Vào thời đại mà vàng là mỏ neo giá trị, các giao dịch vàng số lượng lớn quốc tế thường yêu cầu sử dụng máy bay, tàu thủy, xe bọc thép, v.v. để chuyển giao vật lý, không chỉ mất nhiều ngày hoặc thậm chí nhiều tuần mà còn đòi hỏi chi phí vận chuyển và bảo hiểm cao. Ví dụ, ngân hàng trung ương Đức đã từng tuyên bố rằng họ sẽ vận chuyển dự trữ vàng của mình từ nước ngoài trở về nước và toàn bộ kế hoạch phải mất nhiều năm để hoàn thành.

Quan trọng hơn, hệ thống dự trữ vàng toàn cầu có vấn đề nghiêm trọng về tính không minh bạch của tài khoản và hàng tồn kho. Quyền sở hữu, địa điểm lưu trữ và sự tồn tại thực tế của dự trữ vàng thường chỉ có thể dựa vào các tuyên bố đơn phương từ các tổ chức tập trung. Theo hệ thống này, chi phí tin cậy giữa các quốc gia cực kỳ cao và tính vững chắc của hệ thống tài chính quốc tế bị hạn chế.

Bitcoin giải quyết những vấn đề này theo một cách hoàn toàn khác. Quyền sở hữu và việc chuyển nhượng Bitcoin được ghi lại trên chuỗi và bất kỳ ai trên thế giới đều có thể xác minh theo thời gian thực và công khai. Cho dù đó là một cá nhân, một công ty hay một quốc gia, miễn là họ có khóa riêng, họ có thể phân bổ tiền bất cứ lúc nào, mà không cần chuyển khoản vật lý hoặc trung gian của bên thứ ba và chỉ mất hàng chục phút để các tài khoản toàn cầu đến. Tính minh bạch và khả năng xác minh chưa từng có này mang lại hiệu quả và nền tảng tin cậy cho Bitcoin trong thanh toán số lượng lớn và neo giữ giá trị mà vàng không thể đạt được.

2. Khái niệm "phân lớp vai trò" của neo giá trị

Mặc dù Bitcoin vượt xa vàng về tính minh bạch và hiệu quả chuyển nhượng, nhưng nó vẫn phải đối mặt với nhiều hạn chế trong thanh toán hàng ngày và các liên kết lưu thông số lượng nhỏ - tốc độ giao dịch, phí xử lý, biến động giá và các vấn đề khác, khiến nó khó trở thành "tiền mặt" thực sự hoặc M0.

Tuy nhiên, tham khảo lý thuyết phân tầng tiền tệ như M0/M1/M2, có thể hình dung rằng cấu trúc sau sẽ xuất hiện trong hệ thống tiền tệ trong tương lai:

- "Mỏ neo" như Bitcoin đóng vai trò là công cụ lưu trữ giá trị và thanh toán số lượng lớn ở cấp độ M1+, tương tự như trạng thái của vàng trong tài sản của ngân hàng trung ương, nhưng minh bạch hơn và dễ thanh lý hơn.

- Stablecoin, mạng lớp thứ hai (như Lightning Network), tiền kỹ thuật số có chủ quyền (CBDC) dựa trên Bitcoin, v.v., thực hiện các chức năng thanh toán hàng ngày, thanh toán vi mô và thanh toán bán lẻ. Các "tiền tệ phụ" này được neo vào Bitcoin hoặc được phát hành theo sự bảo lãnh của nó để đạt được sự thống nhất về hiệu quả lưu thông và tính ổn định của giá trị.

- Bitcoin đã trở thành "đơn vị tương đương chung" và "đơn vị đo lường" của các nguồn lực xã hội và được thị trường toàn cầu công nhận rộng rãi, nhưng nó không được sử dụng trực tiếp cho mục đích tiêu dùng hàng ngày mà là "đá dằn" của hệ thống kinh tế giống như vàng.

Cấu trúc phân cấp này không chỉ có thể sử dụng sự khan hiếm và tính minh bạch của Bitcoin như một "mỏ neo giá trị" toàn cầu mà còn đáp ứng được nhu cầu tiện lợi và chi phí thấp của các khoản thanh toán hàng ngày với sự trợ giúp của đổi mới công nghệ.

V. Sự tiến hóa có thể có và tư duy phản biện của hệ thống tiền tệ trong tương lai

1. Cấu trúc tiền tệ đa cấp, đa vai trò

Hệ thống tiền tệ trong tương lai có khả năng không còn bị chi phối bởi một loại tiền tệ có chủ quyền duy nhất nữa, mà là sự cùng tồn tại ba lớp của "giá trị neo-phương tiện thanh toán-tiền tệ địa phương", với sự hợp tác và cạnh tranh song song:

- Giá trị neo: Bitcoin (hoặc các tài sản kỹ thuật số tương tự) là một tài sản dự trữ toàn cầu phi tập trung, đảm nhận vai trò của "tiền tệ cấp cao" như thanh toán xuyên biên giới, dự trữ của ngân hàng trung ương và phòng ngừa giá trị.

- Phương tiện thanh toán: Stablecoin, tiền tệ kỹ thuật số có chủ quyền, mạng lưới Lightning, v.v., được neo vào Bitcoin hoặc các loại tiền tệ có chủ quyền, để đạt được lưu thông, thanh toán và định giá hàng ngày.

- Tiền tệ địa phương: Tiền tệ địa phương của mỗi quốc gia tiếp tục đảm nhận chức năng điều tiết và quản lý nền kinh tế địa phương, đồng thời đạt được các mục tiêu về thuế, phúc lợi xã hội và chính sách kinh tế.

Theo cấu trúc nhiều lớp này, ba chức năng của tiền tệ (phương tiện trao đổi, thang giá trị và lưu trữ giá trị) sẽ được phân chia rõ ràng hơn giữa các loại tiền tệ và cấp độ khác nhau, đồng thời khả năng phân tán rủi ro và đổi mới của nền kinh tế toàn cầu cũng sẽ được cải thiện.

2. Cơ chế tin cậy mới và rủi ro tiềm ẩn

Nhưng hệ thống mới này không phải là không có rủi ro. Liệu các thuật toán và sự đồng thuận của mạng lưới có thực sự thay thế được chủ quyền quốc gia và uy tín của các tổ chức trung ương hay không? Các đặc điểm phi tập trung của Bitcoin có bị xói mòn bởi các nhà tài phiệt điện toán, lỗ hổng quản trị giao thức hay tiến bộ công nghệ hay không? Sự khác biệt về quy định, xung đột chính sách và các sự kiện "thiên nga đen" trên toàn thế giới đều có thể trở thành các yếu tố gây bất ổn cho hệ thống tiền tệ trong tương lai.

Ngoài ra, các quốc gia có chủ quyền có thể hạn chế sự mở rộng của Bitcoin thông qua các quy định chặt chẽ, thuế và các lệnh phong tỏa công nghệ để bảo vệ lợi ích của chính họ. Liệu Bitcoin có thực sự đạt được sự đồng thuận toàn cầu và duy trì vị thế là "vàng kỹ thuật số" theo con đường "từ dưới lên" hay không vẫn cần thời gian để kiểm chứng.

Kết luận và câu hỏi mở

Nhìn lại quá trình phát triển của tiền tệ, từ trao đổi hàng hóa sang bản vị vàng rồi đến tiền tệ tín dụng, mỗi lần thay đổi "mỏ neo" đều đi kèm với sự thay đổi sâu sắc về cơ chế tin cậy và tổ chức xã hội. Sự xuất hiện của Bitcoin lần đầu tiên đã chuyển "mỏ neo giá trị" từ tài nguyên vật chất và tín dụng có chủ quyền sang các thuật toán, mạng lưới và sự đồng thuận của người dùng toàn cầu. Mô hình khuếch tán "từ dưới lên", sổ cái minh bạch và có thể xác minh được, cùng hiệu ứng mạng lưới toàn cầu cung cấp một thử nghiệm tư duy mới cho hệ thống tiền tệ trong tương lai.

Tuy nhiên, con đường đến với cuộc cách mạng Bitcoin không hề bằng phẳng. Các vấn đề như biến động giá, khó khăn trong quản lý, rủi ro về quy định và rào cản kỹ thuật cần được giải quyết khẩn cấp. Liệu Bitcoin cuối cùng có thể trở thành "mỏ neo giá trị" hay "tương đương chung" của hệ thống tiền tệ toàn cầu hay không không chỉ phụ thuộc vào sự đổi mới công nghệ và sự đồng thuận của người dùng mà còn phụ thuộc vào việc định hình lại cấu trúc kinh tế, xã hội và chính trị toàn cầu.

Câu hỏi mở:

- Nếu không phải Bitcoin, thì mỏ neo giá trị tương lai sẽ là gì?

- Nền tảng niềm tin cuối cùng của tiền tệ sẽ phát triển như thế nào?

- Hệ thống giá trị toàn cầu trong tương lai sẽ hướng tới sự cân bằng nào giữa quyền lực nhà nước, quyền tự chủ của người dùng và quản trị thuật toán?

Khi chúng ta tiếp tục theo đuổi lối thoát tiếp theo trong làn sóng công nghệ và câu chuyện mới, có lẽ những đổi mới đáng chú ý nhất là những đổi mới có vẻ "đơn giản" nhưng về bản chất là sâu sắc nhất. Bitcoin, như một thử nghiệm tiền tệ trong thời đại Internet, xứng đáng để chúng ta tiếp tục suy nghĩ sâu sắc.

Phụ lục/Ghi chú

1. [1] Carl Menger, Nguồn gốc của tiền

2. [2] Barry Eichengreen, Golden Fetters: The Gold Standard and the Great Depression, 1919-1939, Nhà xuất bản Đại học Oxford, 1992.

3. [3] Satoshi Nakamoto, "Bitcoin: Hệ thống tiền mặt điện tử ngang hàng", https://bitcoin.org/bitcoin.pdf